Banja Luka se prvi put spominje 1494. godine u povelji ugarskog kralja Vladislava II Jagelovića, izdatoj u Budimu na latinskom jeziku, iako je grad postojao i ranije. Praistorijski arheološki lokaliteti kao i predmeti koji su na njima pronađeni pružaju dokaze o postojanju ljudskih zajednica na ovim prostorima još od epohe musteriena iz 50.000 – 35.000 godine prije nove ere. U antičkom periodu šire područje Banjaluke i zapadne Bosne bilo je naseljeno ilirskim plemenima Mezeja i Oserijata koji su iza sebe ostavili mnogobrojna gradinska naselja.
Padom srednjovjekovne bosanske države i dolaskom Turaka u ove krajeve 1528. godine Banja Luka dobija na značaju kao strateško uporište Ugarske i Turske dominacije.
Poseban značaj Banjaluka dobija za vrijeme vladavine Ferhad-paše Sokolovića (1574-1588.) kada postaje i središte turske administrativne jedinice (Bosanskog pašaluka). Nakon 350 godina turske uprave uslijedila je Austrougarska okupacija (1878.) koja je trajala punih 40 godina. Nakon Prvog svjetskog rata ovo područje postaje dijelom kraljevine SHS, a od 1929. centrom Vrbaske banovine Kraljevine Jugoslavije kada doživljava svoj najveći uspon. Prvi ban Vrbaske banovine Svetislav Tisa Milosavljević (1929-1934) za vrijeme svog mandata gradi veliki broj objekata među kojima treba istaći zgradu Banske uprave i Banskog dvora, Narodno pozotište, hotel Palace, Sokolski dom, Gradski park, Etnografski muzej, škole, bolnice i drugo. Nakon Drugog svjetskog rata Banjaluka ponovo doživljava procvat koji je bio zaustavljen za vrijeme velikog zemljotresa 1969. i rata 1992-1995.
Danas je Banjaluka, kao drugi grad po večličini u Bosni i Hercegovini, privredni, univerzitetski, administrativni i politički centar Republike Srpske (entiteta u BiH).
Kulturne znamenitosti
Kastel
Stojeći ponosito okružen savremenom arihitekturom centra grada, Kastel nudi onima koji se bolje zagledaju tračak bogate kulturne baštine Banje Luke. Prvobitno izgrađen od strane Rimljana kao zaštita puteva i vodenih tokova, Kastel dominira obalom rijeke Vrbas koja teče kroz centar grada. Njen položaj učinio je da Banja Luka postane strateška lokacija svake imperije koja je vladala ne samo na rijeci već i u regiji.
Od ekstenzivnih dodataka Turaka do otvorenog amfiteatra koji ukazuje na drevnu postavku kulture, Kastel poziva kako lokalno stanovništvo tako i turiste da istraže njenu prošlost uživajući u njenoj sadašnjosti. Danas, Banja Luka smišljeno koristi prostor drevnog Kastela.
Banski Dvor Kulturni Centar i Opština
Ove zgrade su izgrađene 1932. godine i služile su kao utočište mnogim upravnim i sudskim postupcima, kao i sjedište lokalnih vladara.
Zahvaljujući svojoj dugoj historiji, Banja Luka ima veoma bogato i raznoliko kulturno naslijeđe. U gradu se nalazi nekoliko muzeja, od kojih treba izdvojiti Muzej Bosanske Krajine, Etnografski muzej (osnovan 1930), te Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske.
Kulturnu ponudu u gradu čine i dvije pozorišne kuće s vrijednom tradicijom: Narodno i Dječije pozorište, kao i nekoliko kulturno-umjetničkih društava. Najistaknutiji folklorni ansambli koji čine amatersku kulturnu scenu grada su CKUDM “Veselin Masleša”, RKUD “Pelagić” (1927) i KUD “Čajavec”.
Gradska biblioteka, osnovana 26. aprila 1936, nastavlja knjišku tradiciju dotadašnjih gradskih i nacionalnih čitaonica. Jednu od njih osnovao je još 1866. godine veliki prosvjetitelj Vaso Pelagić , koja vremenom dobija važnu ulogu u akademskoj zajednici i cjelokupnoj javnosti Banje Luke. U prvih trideset godina svoga rada biblioteka je skupila oko 92.000 knjiga i proširila svoju djelatnost, osnivajući čitaonicu i dječije odjeljenje tokom 1950-ih. Biblioteka danas broji fond od 200.000 knjiga, publikacija i periodike. Tokom 1980-ih postaje članicom Univerziteta u Banjoj Luci, a danas slovi kao Narodna i Univerzitetska biblioteka.
Ferhadija
Džamija Ferhadija bila je centralna građevina banjalučke čaršije i jedno od najuspješnijih ostvarenja islamske arhitekture XVI vijeka na našem tlu. Izgrađena je 987 h.g. (1597.), o čemu je svjedočio tarih na kamenoj ploči postavljenoj iznad ulaza, u vrijeme kada je Ferhad-paša bio još bosanski sandžak-beg. Njezin neimar je nepoznat, ali je poznato da je bio učenik Mimara Sinana. Izgradnju džamije je financirao Ferhat – paša Sokolović. U kompleksu Ferhadije su se također nalazila i 3 turbeta: Ferhat-paše, njegove unuke Safikadune i njegovih barjaktara, željezna i kamena ograda s česmom u kutu, šadrvan i staro mezarje u vrtu. Kasnije je kompleks dopunjen sa sahat-kulom izgrađenom nedaleko od Ferhadije. Džamija je bila 18m široka, 14m dugačka, a vrh kupole je bio 18m visok. Munara je bila 43m visoka. Ferhadija je uvrštena u kulturnu baštinu Bosne i Hercegovine 1950., a kasnije je bila uvrštena na listi spomenika svjetske baštine pri UNESCO-u.
Na prostranoj terasi između tvrđave Kastel i rijeke Vrbas, rječice Crkvene,tržnice i glavne saobraćajnice grada, nekada Carskog druma, okružena prostranim haremom sa šadrvanom i turbetima, uzdizala se Ferhadija džamija. Već na prvi pogled ona je harmonijom svojih oblika i odnosom masa, te svojevrsnom piramidalnom kompozicijom, čiji je centar označavala kupola, a vertikalnost naglašavala munara, privlačila i oduševljavala posjetioce, počevši od vječnog putnika Evlije Čelebija za koga je ona bila poput „carske”, do austrijskih, francuskih i ruskih konzula, te brojnih drugih putnika namjernika.
Godinu dana po završetku džamije Ferhad-beg Sokolović imenovan je za prvog bosanskog begler-bega sa titulom paše. Iako je još kao kliški sandžak-beg, a kasnije, izgradio nekoliko džamija u raznim krajevima Bosne, pa čak i Ugarske, u svojoj vakufnami Ferhad-paša najviše prostora i pažnje posvetio je upravo džamiji u Banjoj Luci, koju u ovom tekstu naziva samo „džamija”. Zanimljivo je, da on ne traži samo njeno čuvanje i održavanje, nego postavlja uvjete o učenosti i poštenju službenika džamije.
